Człowiek jako organizm cudzożywny musi pobierać związki organiczne w postaci pokarmu. Pobrany pokarm ma w większości postać niepozwalającą na bezpośrednie wykorzystanie, dlatego musi on zostać poddany działaniu czynników mechanicznych i chemicznych. Do czynników mechanicznych należą: gryzienie powodujące wprowadzenie do jamy ustnej odpowiednio małych kawałków pokarmu, żucie prowadzące do roztarcia pokarmu, a także połykanie, mieszanie w żołądku i jelicie oraz przesuwanie pokarmu. Mechaniczna obróbka pokarmu ma na celu ułatwienie spełnienia zadań czynników chemicznych.
W jamie ustnej pokarm o stałej konsystencji zostaje rozdrobniony przez zęby trzonowe i przedtrzonowe oraz wymieszany ze śliną, do czego przyczyniają się ruchy języka, policzków i żuchwy. W ten sposób formują się kęsy pokarmowe, które mogą zostać połknięte. Połykanie jest procesem złożonym, w którym rozróżniamy trzy fazy. Pierwsza, zwana fazą ustno-gardłową, polega na przesunięciu kęsa z jamy ustnej do gardła, co dzieje się przy udziale mięśni języka i policzków i jest czynnością świadomie kontrolowaną. Dwie następne fazy są aktami odruchowymi. W drugiej fazie – gardłowo-przełykowej, koordynowanej przez ośrodki w rdzeniu przedłużonym – mięsień zwieracz górny gardła wpierw rozkurcza się, umożliwiając przejście kęsa pokarmu, a następnie kurczy się wywołując falę skurczów perystaltycznych, przesuwających kęs wzdłuż gardła i przełyku. Trzecia faza nosi nazwę przełykowo-żołądkowej. W fazie tej kęs przesuwany ruchami perystaltycznymi zbliża się do wpustu żołądka, który rozkurcza się umożliwiając przedostanie się pokarmu do żołądka.
Wprowadzony do żołądka pokarm układa się warstwami, począwszy od jego ściany. Pierwsze kęsy pokarmu, które dostały się do żołądka, powodują rozkurcz mięśni jego ściany. W niedługim czasie następują skurcze perystaltyczne błony mięśniowej ściany żołądka, przyczyniające się do: mieszania treści pokarmowej, przesuwania jej w kierunku odźwiernika i opróżniania żołądka. Pokarmy płynne szybko przechodzą przez żołądek, natomiast pokarmy o stałej konsystencji mogą być przetrzymywane nawet kilka godzin. Opróżnianie żołądka odbywa się w następujący sposób: gdy fala perystaltyczna dociera do odźwiernika, następuje jego otwarcie i wyciśnięcie płynnej treści pokarmowej do dwunastnicy, a treść stała zostaje cofnięta do żołądka. Taka procedura powtarza się wielokrotnie w ciągu kilku godzin. Dzięki temu cofana do żołądka stała treść pokarmowa jest dalej mieszana oraz rozdrabniana i stopniowo zamieniana na płynną. Za zwiększenie częstotliwości skurczów mięśniówki ściany żołądka i przyśpieszenie jego perystaltyki odpowiadają włókna przywspółczulne nerwu błędnego.
W jelicie rozróżniamy ruchy: wahadłowe, odcinkowe i perystaltyczne (przesuwające pokarm).
Ruchy wahadłowe i odcinkowe nie przesuwają treści pokarmowej w jednym kierunku, ale powodują jej mieszanie z sokami trawiennymi. Podczas ruchów wahadłowych powstające przewężenie jelita jest przesuwane na krótkim w jedną stronę, a następnie powraca do miejsca wyjściowego. Ruchy odcinkowe polegają na równoczesnych skurczach mięśni okrężnych w różnych miejscach jelita, przy rozluźnieniu mięśni podłużnych, po czym miejsca skurczone ulegają rozkurczowi, a skurcze występują w innych odcinkach.
Podczas ruchu perystaltycznego (przesuwającego pokarm) przewężenie powstałe wskutek skurczu mięśni okrężnych ściany jelita wędruje jako fala perystaltyczna, począwszy od dwunastnicy, w kierunku odbytu. Przed falą skurczu biegnie równocześnie fala zwiotczenia.
Najczęściej ruch perystaltyczny odbywa się powoli, z prędkością 2 cm/s i obejmuje odcinki 5 - 10 cm.
Co pewien czas pojawia się długa fala perystaltyczna, przesuwająca treść pokarmową z prędkością 20 - 25 cm/s na większej przestrzeni. Jest ona zwykle konsekwencją odruchu powstającego np. podczas napełniania żołądka pokarmem, lub pod wpływem jadów bakteryjnych, względnie środków przeczyszczających.
Ruch robaczkowy odbywa się w zasadzie w jednym kierunku. Tylko w niektórych przypadkach dochodzi do ruchów w odwrotnym kierunku, zwanych antyperystaltyką, co może prowadzić do wymiotów kałowych.
Skurcze perystaltyczne są podstawowym czynnikiem powodującym przesuwanie treści pokarmowej od żołądka do odbytnicy. Ruchy jelit są pobudzane przez włókna przywspółczulne i działanie acetylocholiny. Jednocześnie czynniki te zwalniają napięcie zwieraczy. Natomiast włókna współczulne i adrenalina hamują ruchy jelit, a wzmacniają napięcie zwieraczy.
Autor: Paweł Hoser
Źródło: Anatomia i fizjologia człowieka dla kandydatów na medycynę
Rysunek pochodzi ze strony: maximus.pl, gdzie można znaleźć więcej informacji o procesie trawienia
