Celiakia jest chorobą z autoagresji wywołaną reakcją systemu odpornościowego w kontakcie z glutenem, który jest lektyną pokarmową występującą w ziarnach pięciu zbóż – pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa i (w niewielkich ilościach) w orkiszu. Panuje opinia, także wśród lekarzy, że choroba ta dotyczy wyłącznie dzieci, a jej objawem jest nietolerancja pokarmowa. Tymczasem ta klasyczna postać nietolerancji glutenu dotyczy niewielkiej grupy przypadków (około jednego procenta), natomiast pozostałe postacie choroby występują o wiele częściej i bez względu na wiek. Chorzy zazwyczaj nie zdają sobie sprawy z przyczyny trapiących ich dolegliwości, a ponieważ diagnozowanie kliniczne jest bardzo trudne oraz niepewne – leczeni są w zupełnie innym kierunku. Warto zatem wiedzieć, że nietolerancja glutenu może występować aż w czterech postaciach: klasycznej (pełnoobjawowej), niemej (ubogoobjawowej), ukrytej (latentnej), a także jako postać skojarzona.

Inne nazwy tej postaci nietolerancji glutenu – pełnoobjawowa, jawna, aktywna – wskazują na jej charakter. W tej postaci choroba najczęściej ujawnia się w okresie niemowlęcym, gdy do pożywienia dziecka zostają dołączone produkty zbożowe. Typowymi objawami choroby są bóle brzucha, wzdęcia i biegunki z charakterystycznymi lśniącymi, pienistymi, cuchnącymi stolcami. Wypróżnienia są tak obfite, że sprawiają wrażenie, jakby dziecko wydalało więcej stolca, niż przyjmuje pożywienia.

Przyczyną „klasycznych” objawów celiakii jest gwałtowna reakcja systemu odpornościowego w kontakcie z glutenem pokarmowym, do którego dochodzi w nadżerkach nabłonka jelita cienkiego. Po pewnym czasie reakcje te przechodzą w typową dla chorób alergicznych nadwrażliwość na najmniejszy nawet ślad alergenu, co w konsekwencji wywołuje autoagresję, czyli niszczenie przez system odpornościowy komórek nabłonka jelitowego „skażonych” kontaktem z glutenem. Następstwem autoagresji systemu odpornościowego są zmiany zanikowe błony śluzowej jelita cienkiego. W dłuższym okresie trwania choroby dochodzi do zanikania kosmków jelitowych, a więc zmniejsza się powierzchnia wchłaniania, w wyniku czego w organizmie występuje niedobór substancji odżywczych.

Typowym objawem zaawansowanej celiakii u dzieci jest bardzo duży, wzdęty brzuch, który stale się powiększa, wskutek słabego rozwoju mięśni oraz nagromadzenia gazów. Dzieci stają się drażliwe, niechętne do nawiązania kontaktu, często płaczą. Z powodu niedostatecznego wchłaniania substancji odżywczych następuje zahamowanie przyrostu wagi i niedostateczny rozwój fizyczny dziecka, tzw. niskorosłość.

Rozpoznanie postaci pełnoobjawowej celiakii nie nastręcza większych trudności, dzięki czemu stosunkowo szybko można wdrożyć dietę bezglutenową i tym samym nie dopuścić do nieodwracalnych zmian w błonie śluzowej jelita cienkiego, szczególnie zaniku kosmków jelitowych.

W postaci niemej nietolerancji glutenu występują typowe dla celiakii zmiany zanikowe w błonie śluzowej jelita cienkiego, z charakterystycznym zanikiem kosmków jelitowych włącznie, ale nie występują objawy choroby aktywnej, takie jak bóle brzucha, wzdęcia i biegunki po spożyciu pożywienia zwierającego gluten. Brak bezpośredniej reakcji po spożyciu glutenu znacznie utrudnia rozpoznanie choroby, niemniej jednak pewne objawy (niedowaga, niskorosłość) wskazują na nietolerancję glutenu jako przyczynę kłopotów zdrowotnych.

W tej postaci choroby gluten nie napotyka na gwałtowną reakcję systemu odpornościowego w miejscu wnikania do organizmu, tj. nadżerkach nabłonka jelitowego, w związku z czym przedostaje się do krwiobiegu i jako lektyna swobodnie dociera do powinowatej sobie tkanki. Osiągnąwszy cel, gluten przyłącza się do receptorów powierzchniowych komórek, prowokując autoagresję systemu odpornościowego, dla którego komórki z przyłączonym obcym kodem genetycznym stają się groźnymi antygenami.

Toteż w postaci niemej choroba wykracza poza jamę trzewną, bowiem do typowych objawów niedostatecznego wchłaniania, spowodowanych ograniczeniem powierzchni nabłonka jelitowego, dochodzą także objawy nietypowe, szczególnie autoimmunologiczne. Z tego względu objawy celiakii przebiegającej niepełnoobjawowo należy podzielić na dwie zasadnicze grupy:

1. Objawy niedostatecznego wchłaniania składników odżywczych:

• niewyjaśniona niedokrwistość z niedoboru żelaza 
  
• próchnica zębów 
  
• niedorozwój szkliwa zębowego 
  
• wczesna osteoporoza

2. Objawy autoimmunologiczne:

• nawrotowe afty i wrzodziejące zapalenia jamy ustnej 
  
• zaburzenia neurologiczne (ataksja* i neuropatia**) 
  
• otępienie 
  
• schizofrenia 
  
• upośledzenie umysłowe 
  
• padaczka ze zwapnieniami śródmózgowymi 
  
• cukrzyca typu 1 
  
• choroba Duhringa*** 
  
• autoimmunologiczne zapalenie wątroby 
  
• niewyjaśniona hipertransaminazemia (podwyższony poziom ALAT i AspAT we krwi) 
  
• nawykowe poronienia 
  
• niepłodność męska 
  
• wady rozwojowe dzieci

* Ataksja (niezborność ruchów) jest chorobą ośrodkowego układu nerwowego (mózgu i rdzenia kręgowego). Typowym objawem ataksji jest charakterystyczna nieprawidłowość chodu (chód chwiejny, na szerszej podstawie), a także niezdarność ruchów kończyn górnych, szczególnie przy próbie wykonania określonych czynności, oraz zaburzenia w wykonywaniu szybkich ruchów naprzemiennych.

** Neuropatia jest chorobą nerwów obwodowych – struktur włókien nerwowych pośredniczących w komunikacji między ośrodkowym układem nerwowym (mózgiem i rdzeniem kręgowym) a mięśniami i narządami ciała. Uszkodzenie lub stan zapalny nerwów obwodowych zaburza przewodzenie informacji ruchowych i czuciowych wzdłuż włókien nerwowych i, oprócz bólu, wywołuje takie objawy, jak: drętwienie, mrowienie, palenie, wrażenie osłabienia kończyn.

*** Choroba Duhringa – opryszczkowate zapalenie skóry (dermatitis herpetiformis) jest skórną postacią nietolerancji glutenu, będącą objawem determinacji organizmu, który na wszelkie sposoby próbuje uwolnić się od tej groźnej lektyny. Typowym obrazem zmian skórnych w przebiegu tej choroby są zmiany wielopostaciowe (pęcherzyki, grudki, rumień), często bardzo swędzące, zmuszające do drapania zmienionych miejsc, w następstwie czego powstają strupy i blizny. Typowym umiejscowieniem zmian są zgięcia kolan i łokci oraz okolica kości krzyżowej i pośladki (bardzo typowa lokalizacja). Rzadziej objawy dotyczą tułowia (głównie pleców w okolicy łopatek), a także twarzy i owłosionej skóry głowy.

Ta postać choroby nosi nazwę ukrytej, ponieważ w zasadzie żadne objawy nie mówią o powiązaniu dolegliwości zdrowotnych z nietolerancją glutenu. Przede wszystkim nie występują żadne objawy nietolerancji pokarmowej po spożyciu pożywienia zawierającego gluten. Także badanie pod mikroskopem wycinka ściany jelita cienkiego, pobranego w trakcie biopsji, nie wykazuje zmian zanikowych kosmków jelitowych. Nie występują też objawy niedoboru substancji odżywczych, opisane w punkcie pierwszym objawów postaci niemej (ubogoobjawowej) celiakii, natomiast występują wszystkie objawy immunologiczne, opisane w punkcie drugim.

Na powiązanie objawów chorobowych z glutenem chorzy wpadają przypadkowo, gdy po wyeliminowaniu z pożywienia produktów zawierających gluten objawy chorobowe łagodnieją, a po pewnym czasie zaczynają zanikać. Najwyraźniej w tej postaci choroby organizm traktuje groźny gluten pokarmowy jako lektynę „przyjazną”.

Tej postaci nietolerancji glutenu nie można znaleźć w terminologii medycznej, gdyż odkryłem ją sam. Chodzi o pozornie niepowiązane ze sobą objawy chorobowe, które łączy wspólny mianownik – gluten. Są to reakcje systemu odpornościowego nieopisane w żadnej z powyższych postaci nietolerancji glutenu, które z tą chorobą kojarzy jedynie fakt, że zaczynają ustępować po wprowadzeniu diety bezglutenowej. A że nie ma sensu wymyślanie kolejnej jednostki chorobowej, więc skojarzyłem te objawy z nietolerancją glutenu.

Do objawów chorobowych skojarzonych z obecnością w organizmie wysoce reaktywnej lektyny, jaką jest gluten pokarmowy, należy zaliczyć:

• wszelkie choroby przewodu pokarmowego, nawet jeśli nie dają one typowych dla celiakii objawów, czy też wyniki badań tę chorobę wykluczają 
  
• wszelkie choroby skórne, a szczególnie trudno gojące się zmiany, przebiegające z zaczerwienieniem i zgrubieniem skóry, a także łupież 
  
• obrzęki powiek i chroniczne stany zapalne oczu 
  
• spływanie sponad podniebienia do gardła rzadkiej wydzieliny, której nie sposób wykasłać 
  
• gromadzenie się w dolnych drogach oddechowych rzadkiej wydzieliny, która nie wywołuje kaszlu ani chrypki (odrywa się lekko), lecz zmusza do częstego odchrząkiwania 
  
• hemoroidy oraz uporczywe schorzenia okołoodbytowe, objawiające się pieczeniem spowodowanym maceracją śluzówki i skóry w rejonie odbytu 
  
• częste stany zapalne napletka, połączone z maceracją skóry 
  
• nawracające zapalenia pochwy i sromu z wydzielaniem śluzowatych upławów

Nietolerancja glutenu jest tylko jednym z licznych przykładów chorób z agresji systemu odpornościowego, skierowanej przeciwko komórkom własnego organizmu, zwanej autoagresją albo chorobą immunologiczną. Niemniej jednak wszystkie te choroby mają tę samą przyczynę – niekontrolowane (patologiczne) wnikanie do organizmu substancji pochodzących ze środowiska zewnętrznego. Toteż leczenie wszystkich chorób z autoagresji jest zawsze takie samo, bez względu na to, jak się one nazywają.

Kontakt jakiejkolwiek części niestrawionego pożywienia z systemem odpornościowym jest fizjologiczną nieprawidłowością – patologią. Toteż podstawowym warunkiem wyzdrowienia jest wygojenie nadżerek nabłonka jelitowego, przez które owe niestrawione resztki pożywienia wnikają do organizmu. Ewidentną przeszkodą w osiągnięciu tego celu jest obecność w przewodzie pokarmowym lektyn wywołujących reakcje systemu odpornościowego w postaci miejscowych stanów zapalnych błony śluzowej. Jedną z najbardziej reaktywnych lektyn jest właśnie gluten.

W tej sytuacji, w leczeniu każdej z postaci nietolerancji glutenu, prócz mikstury oczyszczającej, należy bezwzględnie wdrożyć dietę prozdrowotną, dobrze wypróbowaną w leczeniu chorób metodami niemedycznymi – czyli dzięki działaniom profilaktycznym, stawiającym na pierwszym miejscu usunięcie przyczyny choroby, bez blokowania jej objawów.

Autor: Józef Słonecki