Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz. Ta konkluzja to fundamentalne prawo natury mówiące, że jako mieszkańcy tej Ziemi jesteśmy zbudowani z tych samych pierwiastków, co ona. Wskazuje ono, skąd powinniśmy czerpać wszystkie substancje niezbędne nam do życia. Czy to znaczy, że powinniśmy jeść ziemię; glebę zawierającą pierwiastki życia? Mogłoby tak być, ale wówczas musielibyśmy zjadać niewyobrażalne ilości gleby, by nasz organizm mógł pobrać dostateczną ilość substancji mających wartość biologiczną. Natura urządziła to inaczej.

Człowiek stoi na szczycie łańcucha obiegu materii ożywionej, zwanego łańcuchem pokarmowym. Pierwszym ogniwem tego obiegu są rośliny pobierające z gleby pierwiastki i związki chemiczne potrzebne do budowy żywych komórek. Inaczej mówiąc: w organizmach roślin zachodzi kumulacja biologiczna związków niezbędnych do życia. Kolejnym ogniwem tego łańcucha są zwierzęta odżywiające się roślinami, w których organizmach następuje dalsza kumulacja biologiczna. A zatem, jedząc mięso zwierząt oraz rośliny, niejako na skróty, pobieramy z gleby wszystkie niezbędne nam do życia pierwiastki i związki chemiczne.

Podział składników mineralnych na makroelementy oraz mikroelementy jest podziałem umownym. Do makroelementów zalicza się pierwiastki, których dzienne zapotrzebowanie dla osoby dorosłej wynosi powyżej 100 mg, a są to: wapń, fosfor, sód, potas, magnez, chlor i siarka. Do mikroelementów zalicza się pierwiastki, których dzienne zapotrzebowanie wynosi poniżej 100 mg, a są to: żelazo, miedź, cynk, mangan, molibden, jod, fluor, selen, chrom i kobalt.

Pierwiastki, na które dzienne zapotrzebowanie jest „śladowe” (liczone w mikrogramach) nazywane są pierwiastkami śladowymi.

W obecnych czasach w ludzkich organizmach coraz częściej występuje deficyt minerałów, o czym świadczy dynamicznie rozwijający się rynek suplementów diety, zawierających najrozmaitsze minerały w najrozmaitszych proporcjach. Przyjmowanie ich niekoniecznie wpłynie na poprawę naszego zdrowia, bowiem nigdy nie wiadomo, ile których minerałów w danym momencie potrzebuje nasz organizm i w jakich proporcjach z witaminami, z którymi substancje mineralne zawsze współdziałają. Ponadto, wiele pierwiastków jest wchłanianych wyłącznie w połączeniu z odpowiednimi aminokwasami.

Z drugiej strony, w przypadku niedoboru minerałów, w ich miejsce wchodzą metale ciężkie i inne pierwiastki szkodliwe dla organizmu ludzkiego. Na przykład przy niedoborze magnezu, w tkankę mózgową wnika ołów, a przy niedoborze jodu tarczyca pobiera fluor, cez oraz radioaktywny jod.

Prócz jodu, którego brakuje w niektórych rejonach, w pożywieniu zgodnym z zasadami zdrowego odżywiania minerały występują w ilościach wystarczających do pokrycia potrzeb organizmu. Najczęstszą przyczyną niedoboru minerałów w organizmie są problemy z wchłanianiem, których można uniknąć dzięki systematycznemu oczyszczaniu przewodu pokarmowego. Jeśli w przewodzie pokarmowym minerały znajdują się w odpowiednich ilościach i proporcjach, to organizm pobiera je zależnie od potrzeb. A przecież to on najlepiej wie, czego i ile potrzebuje.

Istnieją 22 minerały, których obecność w organizmie jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania, a ich niedobór wywołuje specyficzne objawy niedoboru.

Bor jest odpowiedzialny za prawidłowe współdziałanie innych pierwiastków w organizmie człowieka, ale przede wszystkim ma wpływ na kościec, gdyż jest niezbędny do prawidłowej gospodarki wapniowej organizmu i razem z wapniem, magnezem oraz witaminą D reguluje metabolizm, wzrost i rozwój tkanki kostnej oraz ma wpływ na hamowanie procesu osteoporozy.

Nadmiar boru powoduje niepożądany spadek stężenia wapnia w surowicy krwi.

Przy niedoborze boru, organizm trudniej przyswaja wapń, fosfor i magnez, co przyśpiesza proces rzeszotnienia kości. Bor jest odpowiedzialny za utrzymanie właściwego stężenia estrogenów we krwi, dlatego jego niedobór bywa uciążliwy dla kobiet po menopauzie.

Dobrym źródłem boru jest mleko wiejskie, żółtka jaj, świeże owoce (szczególnie winogrona), orzechy i warzywa strączkowe.

Chlor pod postacią anionu chlorkowego bierze aktywny udział w utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej płynów ustrojowych – krwi, limfy i płynów komórkowych. Wspomaga wątrobę w procesie usuwania toksycznych produktów przemiany materii. Jako składnik kwasu żołądkowego, bierze udział w niszczeniu drobnoustrojów zawartych w zjadanym pokarmie. Obecność chloru w przewodzie pokarmowym wpływa na wchłanianie białek, żelaza i wapnia.

Nadmiar chloru, który występuje najczęściej na skutek spożywania chlorowanej wody, niszczy witaminę E oraz naturalną florę bakteryjną jelit.

Niedobór chloru – spowodowany niedostateczną ilością w pożywieniu soli z jednej strony, oraz często występującymi wymiotami, biegunkami, silnym poceniem się i zaburzeniami funkcjonowania nerek z drugiej – może wpłynąć na złe przyswajanie białek, żelaza i wapnia, a także na niedostateczne likwidowanie bakterii w żołądku oraz pasożytów w jelicie cienkim.

Dobrym źródłem anionu chlorkowego jest sól kuchenna (chlorek sodu), mięso zwierząt oraz sole mineralne zawarte w pokarmach pochodzenia roślinnego, głównie warzywach, a także w skórkach niektórych owoców.

Chrom stabilizuje poziom glukozy we krwi, obniża poziom cholesterolu i trójglicerydów oraz kontroluje uczucie apetytu. Pobudza aktywność komórek beta trzustki i tym samym wpływa na produkcję insuliny. Zwiększa magazynowanie glukozy w mięśniach i wspomagając syntezę glikogenu mięśniowego przeciwdziała otyłości.

Nadmiar chromu występuje najczęściej na terenach przemysłowych, gdzie z braku dobrego systemu neutralizacji pyłów, zbyt wiele tego pierwiastka unosi się w powietrzu. Wdychanie pyłu chromianowego zwiększa zapadalność na astmę oraz chromianowego raka płuc lub oskrzeli.

Niedobór chromu powoduje otyłość, wzrost poziomu glukozy i cholesterolu we krwi oraz choroby układu krążenia.

Najlepszymi źródłami chromu organicznego są drożdże piwne i wołowa wątroba. Sporo chromu znajduje się w ziemniakach pieczonych bądź gotowanych w mundurkach, wołowinie, świeżych warzywach i niektórych owocach, zwłaszcza tuż pod skórką, a także w razowym chlebie i serach.

Cyna występuje w wielu tkankach, szczególnie w mięśniach, kościach, płucach, korze nadnerczy, mózgu, wątrobie, tarczycy i śledzionie. Pełni ważne funkcje w przemianie materii, gdyż bierze udział w wielu reakcjach bioelektrycznych, zachodzących w komórkach organizmu, i jest niezbędna jako czynnik wzrostu.

Cyna w nadmiernej ilości, w postaci nieorganicznej, do organizmu człowieka przedostaje się głównie z żywnością pochodzącą z konserw, których opakowania wykonane są z ocynowanej blachy, lub w wyniku przenikania związków cynowych z opakowań mas plastycznych. Nadmiar cyny w organizmie może zdarzyć się także w wyniku picia wody skażonej związkami cyny oraz wdychania oparów wodoodpornych farb, zawierających związki cyny. Nadmiar cyny hamuje procesy oddychania komórkowego i działa toksycznie na grasicę, drogi żółciowe oraz układ nerwowy. Związki cyny mogą przeniknąć do organizmu także przez skórę w wyniku kontaktu zewnętrznego, powodując uszkodzenie wątroby i przewlekłą egzemę.

Niedobór cyny w organizmie może być przyczyną zaburzeń wzroku, wstrzymania wzrostu paznokci, wypadania włosów, gorszego przetwarzania pokarmów oraz opóźnienia refleksu.

Organiczne związki cyny znajdują się w mięsie zwierząt, jajach, mleku i jego przetworach, w orzechach laskowych i włoskich, a także w drożdżach. Niewielkie ilości cyny zawierają wszystkie zielone rośliny warzywne, a najwięcej szczaw.

Cynk jest niezbędnym składnikiem około 70 enzymów biorących udział w różnorodnych przemianach ustrojowych, takich jak:

• synteza białek i kwasów nukleinowych,
• kurczliwość mięśni,
• produkcja insuliny,
• utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej organizmu,
• czynności prostaty oraz narządów rozrodczych i mózgu,
• utrzymanie optymalnego stężenia witaminy A we krwi i jej zużycia przez tkanki,
• regulowanie ciśnienia krwi i rytmu pracy serca,
• funkcje wydzielnicze skóry,
• poziom cholesterolu we krwi,
• odporność skóry na infekcje,
• detoksykacja alkoholu w wątrobie,
• ochrona żółtej plamki oka przed zmianami zwyrodnieniowymi.

Nadmiar cynku w organizmie może wystąpić w wyniku przedawkowania syntetycznych preparatów cynku, spożycia owoców lub warzyw opryskiwanych preparatami cynkowymi, lub żywności przechowywanej w naczyniach cynkowych, a także picia wody z sieci wodociągowej, wykonanej z ocynkowanych rur. Typowe objawy zatrucia cynkiem to uczucie słodkości w ustach, osłabienie, wymioty i niedokrwistość. Nadmierna ilość cynku może ograniczyć wchłanianie miedzi oraz przyśpieszyć wydalanie żelaza z organizmu, co może być przyczyną niedokrwistości.

Typowymi objawami niedoboru cynku są:

• kurza ślepota,
• brak apetytu,
• upośledzenie smaku,
• brak popędu płciowego,
• niedostateczne wykształcenie cech płciowych,
• drżenie kończyn,
• łamliwe paznokcie,
• łamliwość i wypadanie włosów,
• niedobór pigmentu skóry,
• podatność na zakażenia,
• choroby skóry,
• wydłużony czas gojenia się ran,
• rozstępy w skórze,
• wczesne wystąpienie zmarszczek, fałd skórnych i tzw. kurzych łapek,
• pojawienie się białych plam na paznokciach,
• przedłużająca się suchość oczu,
• stany depresyjne i trudności z chodzeniem,
• uczucie znużenia oraz zmiany w gospodarce hormonalnej i aktywności enzymów.

Niedobór cynku u młodych kobiet często powoduje zaburzenia miesiączkowania, a w czasie ciąży wpływa na niedostateczny rozwój płodu, natomiast u dzieci niedobór cynku powoduje spowolnienie procesów wzrostu, w związku z czym niedobór tego pierwiastka jest jedną z głównych przyczyn niedostatecznego rozwoju kośćca, charakterystycznego dla wady rozwojowej zwanej karłowatością.

Najbogatszym źródłem cynku są ostrygi. Spore ilości cynku zawierają także inne produkty żywnościowe, takie jak mięso zwierząt, drożdże piwne, warzywa, ziarna zbóż, pestki dyni i słonecznika, jaja, musztarda ziarnista.

Fluor w organizmie człowieka występuje pod postacią fluorku wapnia, głównie w kościach i szkliwie zębów. Fluorki odpowiadają za twardość szkliwa zębów i przeciwdziałają procesowi rzeszotnienia kości, zwanemu osteoporozą.

W obecnych czasach najczęściej problemem jest nadmiar fluoru, będący następstwem totalnego skażenia środowiska. Fabryki superfosfatów, huty metali i szkła, cegielnie, emaliernie i przemysł naftowy emitują do atmosfery rozpuszczalne związki fluoru. Rośliny pobierają go z gleby albo z powietrza przez liście i akumulują w liściach i owocach. Koncentracja fluoru w liściach roślin z rejonów uprzemysłowionych może być nawet 200 razy większa od ilości fluoru w liściach roślin z rejonów nieskażonych. Także mięso zwierząt karmionych roślinami zatrutymi fluorem zawiera niebezpiecznie wysokie stężenie tego pierwiastka.

Najbardziej charakterystycznym objawem nadmiaru fluoru jest fluoroza zębów, czyli pojawienie się na ich szkliwie maleńkich plamek (zęby wydają się być cętkowane). Cętki początkowo mogą być bielsze od tła, ale w miarę wzrastania zatrucia stają się szare, brązowe, wreszcie czarne. Zęby wyglądają wówczas jakby były dziurawe, są bardzo łamliwe, trudno je plombować, a w zaplombowanych plomby nie trzymają się. Dalszym następstwem zatrucia organizmu fluorem są zmiany w kościach i ścięgnach.

Teoretycznie, niedobór fluoru może być jedną z przyczyn próchnicy zębów, ale takie przypadki w obecnych czasach w zasadzie nie występują. Fluor ma silne działanie bakteriobójcze i stosowanie go w pastach do zębów skutkuje powstrzymaniem rozszerzania się próchnicy poprzez wyeliminowanie bakterii żerujących na osłabionej tkance zębów, co w istocie rzeczy nie usuwa przyczyny próchnicy, którą z reguły jest niedobór wapnia, a nie fluoru.

Fluor w dostatecznych ilościach znajduje się niemal we wszystkich produktach żywnościowych, a w niektórych jest w nadmiarze. Na przykład kryl antarktyczny zawiera trujące ilości fluoru i częste spożywanie potraw z tego skorupiaka, albo mięsa zwierząt karmionych mączką krylową, niesie ze sobą ryzyko zatrucia fluorem.

Fosfor wchodzi w skład wszystkich żywych organizmów. W organizmie człowieka większość, bo około 80% fosforu występuje w połączeniu z wapniem w kościach i zębach. Pozostała ilość fosforu uczestniczy w przewodzeniu bodźców nerwowych, jest budulcem błon komórkowych tkanek miękkich, takich jak: nerki, serce, mózg, mięśnie. Fosfor bierze udział w wielu procesach metabolicznych i reakcjach chemicznych, pomagając między innymi w uwalnianiu energii z tłuszczów, węglowodanów i białek. Odgrywa ważną rolę w regularnej pracy serca oraz jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania nerek. Jest potrzebny podczas wzrostu i naprawy uszkodzonych tkanek, podtrzymuje witalność organizmu, a także łagodzi bóle w zapaleniu stawów.

Zwiększone spożycie fosforu wywołuje naruszenie równowagi pozostałych minerałów, szczególnie poziomu wapnia.

Niedobór fosforu objawia się ogólnym osłabieniem, nieprawidłową budową masy kostnej, nieregularnym oddechem i zaburzeniami nerwowymi.

Większość nieprzetworzonych produktów żywnościowych jest bogata w fosfor. Duże ilości tego pierwiastka zawiera mięso zwierząt, jaja, orzechy, groch oraz kasze.

Jod jest niezbędnym składnikiem hormonów produkowanych przez tarczycę – trójjodotyroniny (T₃) i tyroksyny (T₄). Zdrowa tarczyca wychwytuje go z pożywienia oraz powietrza i włącza w strukturę białkową hormonów wpływających na funkcjonowanie całego organizmu – wzrost, rozwój umysłowy, przemianę materii, dojrzewanie układu nerwowego i kostnego.

Jod nie jest niebezpieczny dla zdrowego człowieka, gdyż jego nadmiar jest wydalany z moczem. Niewielki nadmiar jodu w organizmie jest nawet korzystny, gdyż zapobiega wchłanianiu przez tarczycę jodu radioaktywnego, który w środowisku pojawia się na skutek wybuchów bomb atomowych oraz awarii w elektrowniach jądrowych. Jod radioaktywny jest groźny dla zdrowia, gdyż uszkadza tarczycę i jest przyczyną nowotworu tego gruczołu.

Niedobór jodu wywołuje objawy typowe dla niedoczynności.

Jedynym naturalnym i pewnym źródłem jodu w żywności są ryby morskie. Natomiast zawartość jodu w warzywach, owocach, produktach zbożowych oraz mlecznych jest zmienna i zależy od miejsca uprawy lub hodowli. Gdy gleba jest uboga w ten składnik mineralny, rośliny na niej rosnące również zawierają go niewiele. Z kolei zawartość jodu w mleku i produktach mlecznych zależy od jego obecności w paszy spożywanej przez krowy.

Kobalt jest ściśle związany z witaminą B₁₂ (kobalaminą) i pobudza procesy tworzenia się krwi, bierze aktywny udział w odbudowie otoczki mielinowej nerwów, uczestniczy w regeneracji organizmu po chorobach infekcyjnych.

Nadmiar kobaltu występuje bardzo rzadko, prawie wyłącznie u osób pijących w nadmiarze pewne rodzaje piwa, do których dodano kobalt w celu ograniczenia nadmiernego pienienia się. Nadmiar kobaltu może nasilać czynność tarczycy i szpiku kostnego, powodując nadmierną produkcję czerwonych ciałek krwi.

Niedobór kobaltu jest związany z niedoborem witaminy B₁₂ i objawia się długim okresem rekonwalescencji po chorobie, podatnością do nawrotów przebytej choroby, niedokrwistością, dezorientacją, zmiennością nastrojów, zaburzeniami widzenia, a także przedwczesnym siwieniem włosów.

Największe ilości kobaltu organicznego znajdują się w wątróbce, cynaderkach, burakach, ostrygach i mięczakach. Dobrym źródłem kobaltu są także ziarna pszenicy, gryki i kakao.

Krzem jest składnikiem tkanki łącznej. Najwięcej znajduje się go w młodej tkance i naskórku. Wpływa też korzystnie na naczynia włosowate, zmniejszając ich przepuszczalność, przez co zapobiega powstawaniu sińców. Utrzymuje prawidłową elastyczność naskórka i włókien kolagenowych w skórze, utrudnia odkładanie się blaszek miażdżycowych na ścianach tętnic. Wykazuje silne właściwości przeciwzapalne i przeciwalergicznie oraz pobudza wzrost mięśni. Krzem jest też odpowiedzialny za elastyczność i wytrzymałość kości, paznokci, a także włosów.

Nadmiar krzemu jest wydalany z moczem, więc nie notuje się przypadków przedawkowania tego minerału.

Niedobór krzemu objawia się przedwczesnym starzeniem się skóry, rozdwajaniem się i wypadaniem włosów, kruchością paznokci, skłonnością do krwotoków, stanów zapalnych, schorzeń skórnych, odleżyn, grzybic, łupieżu. U kobiet niedobór krzemu sprzyja powstawaniu cellulitu i nadmiernym krwawieniom miesiączkowym. Bardzo niekorzystny jest niedobór krzemu u dzieci, gdyż upośledza proces mineralizacji kości, czego już nie da się odwrócić.

Krzem jest pierwiastkiem bardzo rozpowszechnionym w przyrodzie i rozpuszczalne związki krzemu w pewnych ilościach można znaleźć w zasadzie we wszystkich nieoczyszczonych pokarmach pochodzenia zarówno roślinnego, jak i zwierzęcego. Najbogatszym źródłem krzemu są zioła, głownie ziele skrzypu polnego, kwiat wrzosu, a także liść podbiału.

Magnez odgrywa ważną rolę w niemal wszystkich procesach zachodzących w organizmie. Jest składnikiem mineralnym, koniecznym do metabolizmu wapnia, fosforu, sodu, potasu i witaminy C. Odgrywa ważną rolę w procesie skurczu mięśni, w tym mięśnia sercowego. Stymuluje mechanizmy obronne organizmu, wpływa na prawidłowy rozwój układu kostnego, a także wywiera działanie uspokajające. Pomaga w utrzymaniu zdrowych zębów oraz zapobiega odkładaniu się wapnia w postaci złogów w układzie moczowym i pęcherzyku żółciowym.

Nadmiar magnezu jest wydalany z moczem i jest niebezpieczny jedynie w przypadku patologicznej niewydolności nerek.

Lista objawów niedoboru magnezu jest długa, a niektóre z nich to:

• nagłe zawroty głowy z utratą równowagi,
• drganie powiek,
• mgła lub migające punkciki przed oczami,
• drętwienie kończyn,
• bolesne skurcze mięśni,
• wypadanie włosów,
• łamanie się paznokci,
• próchnica zębów,
• szybkie męczenie się,
• częste bóle głowy,
• trudności w skoncentrowaniu myśli,
• wrażliwość na zmiany pogody (nieraz wywołująca różne bóle: zębów, dziąseł, stawów),
• kołatanie serca,
• bezsenność,
• koszmary senne,
• pocenie się w nocy,
• poranne zmęczenie,
• skłonność do płaczu,
• wrażenie ociężałości.

Dobrymi źródłami magnezu są:

• kakao,
• banany,
• gorzka czekolada zawierająca minimum 70% kakao,
• kasza gryczana,
• fasola,
• groch,
• orzechy włoskie i laskowe,
• migdały,
• świeże warzywa (najwięcej pietruszka),
• pieczywo z razowej mąki.

Mangan jest niezbędny do prawidłowego działania witamin B₁ i E oraz aktywacji enzymów biorących udział w przemianie glukozy, glikogenu, tłuszczów oraz białek. Łagodzi toksyczne właściwości wielu związków. Jego obecność decyduje o prawidłowym rozwoju komórek, toteż mangan jest bardzo ważny w procesach reprodukcji oraz w prawidłowym funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego i utrzymaniu prawidłowej struktury kości.

Nadmiar manganu odkłada się w wątrobie, trzustce, jelitach, nerkach i tkance nerwowej sprzyjając chorobom Parkinsona i Basedowa. Na podstawie długoletnich badań amerykańscy naukowcy doszli do wniosku, że nadmiar manganu może powodować zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi u dzieci, w skrócie ADHD.

Niedobór manganu powoduje bóle stawów, brak popędu płciowego i zmniejszenie płodności, pesymizm, pogorszenie słuchu, suchość skóry i jej pękanie, szumy w uszach, zmęczenie i zniechęcenie, utratę masy ciała, opóźnienie w rozwoju fizycznym i prawdopodobnie padaczkę.

Najbogatszymi źródłami manganu są herbata i pieprz. Spore ilości tego minerału znajdują się także w kakao, pszennej mące razowej, świeżym szpinaku i sałacie, ziarnach grochu i fasoli, kaszy jęczmiennej oraz w orzechach.

Miedź wchodzi w skład wielu enzymów i bierze udział w ważnych procesach życiowych, m.in. regulacji ciśnienia krwi, pracy serca czy likwidacji stanów zapalnych. Wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu krwiotwórczego, uczestniczy w syntezie hemoglobiny i razem z żelazem bierze udział w ważnych procesach utleniania oraz w dostarczaniu tlenu do tkanek. Bierze udział w tworzeniu mielinowej osłonki włókien nerwowych. Istotny jest także wpływ miedzi na rozwój układu nerwowego oraz regenerację tkanki łącznej. Miedź wraz z cynkiem przeciwdziałają uszkodzeniom spowodowanym przez wolne rodniki tlenowe, poprzez ich dezaktywację.

Spożywanie roślin z upraw nawożonych siarczanem miedzi, a także używanie miedzianych naczyń i rur wodociągowych, może być przyczyną nadmiaru miedzi w organizmie. Miedź jest w gruncie rzeczy pierwiastkiem toksycznym i długotrwałe spożywanie żywności o podwyższonej zawartości miedzi wiąże się z ryzykiem zatruć, na co szczególnie narażone są dzieci i niemowlęta.

Nadmiar miedzi w pożywieniu powoduje takie choroby, jak: anemia, zaburzenia funkcjonowania układu oddechowego, zmiany w wątrobie, a także uszkodzenie ważnych organów – nerek, tkanki mózgowej oraz naczyń wieńcowych i mięśnia serca.

Niedobór miedzi obserwuje się rzadko. Braki miedzi, która jest magazynowana w wątrobie, mogą wystąpić głównie przy zaburzeniach jej wchłaniania, niedokrwistości, czy też na skutek przewlekłych biegunek. Niedobór miedzi może powodować uszkodzenie tętnic i serca, nadciśnienie i powstawanie zakrzepów krwi. Przy niedoborze miedzi dochodzi do zmniejszenia produkcji melaniny (barwnika skóry i włosów), zwiększa się podatność organizmu na infekcje bakteryjne oraz pasożytnicze. Niedobór miedzi przyczynia się także do wielu pozornie niepowiązanych ze sobą zaburzeń – wzrostu i płodności, zaburzeń sytemu nerwowego, zwłaszcza migrenowych bólów głowy, a także do osteoporozy.

Miedź występuje powszechnie w większości nieoczyszczonych produktów spożywczych. Najwięcej miedzi zawierają świeże warzywa i owoce, fasola, groch, orzechy, podroby, grzyby oraz pełnoziarniste produkty zbożowe.

Molibden jest niezbędnym składnikiem enzymów uczestniczących w wytwarzaniu kwasów DNA i RNA. Bierze udział w metabolizmie tłuszczów i uwalnianiu żelaza z zasobów tkankowych organizmu. Występuje w szkliwie nazębnym i nie jest wykluczone, że pomaga w zapobieganiu próchnicy zębów.

Nadmiar molibdenu w organizmie powoduje powstawanie skazy moczanowej, a w konsekwencji bóle i obrzęki stawów. Może też wywoływać objawy niedoboru miedzi, a także zaburzenia metabolizmu wapnia i fluoru w tkance kostnej.

Niedobory molibdenu spotyka się rzadko. Problemy z wchłanianiem w połączeniu z niewłaściwym odżywianiem (jedzenie w stołówkach, gotowe dania, konserwy) mogą prowadzić z upływem lat do niedoboru molibdenu w organizmie. Typowe objawy niedoboru molibdenu to przedwczesne starzenie się oraz impotencja.

Bogate w molibden są nasiona roślin strączkowych, mleko i sery, zielone warzywa liściaste, jarzyny, mięso i podroby.

Nikiel bierze udział w transporcie tlenu do tkanek, tworzeniu białek enzymatycznych, przemianach węglowodanów, białek i tłuszczów. Jest także niezbędny w tworzeniu wielu hormonów.

Nadmiar niklu w organizmie może być spowodowany wdychaniem dymów i zanieczyszczeń atmosferycznych. W tej formie nikiel, jako metal ciężki, łatwo ulega kumulacji w tkankach organizmu. W zbyt dużym stężeniu nikiel uszkadza błony śluzowe przyczyniając się do wystąpienia odczynów alergicznych. Nadmiar niklu może przyczynić się do rozwoju komórek nowotworowych.

Niedobór niklu w organizmie powoduje zwyrodnienie wątroby (najczęściej stłuszczenie), zniekształcenie kości, obrzęk stawów, zahamowanie wzrostu i obniżenie poziomu hemoglobiny we krwi oraz zaburzenie funkcji nerek.

Bogatym źródłem niklu są: czekolada, ryby, nasiona roślin strączkowych, głównie fasola i groch.

Potas wraz z sodem sterują całą gospodarką elektrolitów, mają wpływ na równowagę kwasowo-zasadową organizmu i odgrywają główną rolę w przewodzeniu bodźców we wszystkich komórkach nerwowych. Potas bierze udział w prawidłowym funkcjonowaniu nerek i regulacji czynności serca. Ułatwia jasne myślenie polepszając zaopatrzenie mózgu w tlen, pomaga w usuwaniu produktów przemiany materii. Jest niezbędny do syntezy białek, bierze także udział w metabolizmie węglowodanów.

Nadmiar potasu zdarza się u osób unikających tłuszczów i jedzących duże ilości roślin bogatych w potas. Do objawów nadmiaru potasu należy nieprawidłowe odczuwanie bodźców, uczucie mrowienia ust i języka, skurcze mięśni, porażenia mięśni, zaburzenia pracy serca w postaci niemiarowości rytmu.

Do niedoboru potasu w organizmie dochodzi zwykle w wyniku jego nadmiernej utraty przez przewód pokarmowy (długotrwałe wymioty, biegunki) oraz nerki (choroby nerek, długotrwałe stosowanie leków moczopędnych i kortykosteroidów), a także w marskości wątroby i alkoholizmie. Przy obniżeniu stężenia potasu obserwuje się chroniczne zaparcia, utratę apetytu, skurcze jelit, nieregularne bicie serca, bóle głowy, dolegliwości mięśniowe, nadmierną suchość skóry, omdlenia, uczucie znużenia, zaburzenia koncentracji, nerwowość, problemy ze snem, spowolnioną reakcję na bodźce, pobudzenie albo osłabienie, trądzik u dorastającej młodzieży, a także wydłużony czas gojenia się ran.

Źródłem potasu jest większość roślinnych produktów spożywczych. Najwięcej potasu znajduje się w grochu, fasoli, orzechach, pomidorach, ziemniakach i świeżych warzywach.

Selen jest niezbędnym składnikiem organizmu, więc występuje we wszystkich komórkach naszego ciała. Wraz z witaminą E chroni komórki przed destrukcyjnym działaniem wolnych rodników tlenowych, stabilizuje błony komórkowe oraz steruje przemianami siarki w organizmie człowieka. Jako przeciwutleniacz, selen zapobiega przedwczesnemu starzeniu się komórek oraz powstawaniu zmian nowotworowych w różnych tkankach i narządach. Selen wraz z witaminą E wzmacnia funkcjonowanie systemu odpornościowego, zwiększając poziom wytwarzanych ciał odpornościowych. Ponadto selen pomaga w usuwaniu z organizmu toksycznych metali ciężkich, wpływa na prawidłowy rozwój płodu, głównie jego układu nerwowego i odpornościowego. Jest niezbędny do prawidłowego wzrostu i płodności.

Nadmiar selenu występuje na skutek przedawkowania jego preparatów i powoduje łysienie, osłabienie skóry, uszkodzenie paznokci, nadwrażliwość, nudności i wymioty.

Niedobór selenu wiąże się głównie z uszkodzeniem mięśnia sercowego (choroba Keshan) i z chorobami układu kostnego (choroba Kashin-Becka). Niedobory selenu mogą powodować osłabienie, choroby wątroby i trzustki, bladość, dolegliwości mięśniowe, dolegliwości stawowe, łamliwe paznokcie, oznaki starzenia się, podatność na zakażenia, zaburzenia czynności serca, zaburzenia widzenia.

Selen znajduje się w mięsie ryb morskich, czosnku, wołowej i cielęcej wątrobie, nieoczyszczonych produktach zbożowych, drożdżach, grzybach, pomidorach, orzechach, kukurydzy.

Siarka jest minerałem niezbędnym w procesach przemian białkowych. Wchodzi w skład wielu aminokwasów i innych związków, ważnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jeden ze związków siarki – kwas siarkowy jest wykorzystywany przez wątrobę w procesach odtruwania organizmu z zażywanych leków i innych toksycznych substancji. Wywiera także działanie antagonistyczne w stosunku do metali ciężkich, usuwając je z organizmu.

Zwiększenie ilości siarki w organizmie spotyka się w niewydolności nerek, niedrożności jelit i w białaczkach. U ludzi zdrowych nadmiar siarki jest wydalany z moczem i przy odżywianiu według zasad zdrowego odżywiania nie notuje się wypadków przedawkowania tego minerału.

Niedobór siarki obniża odporność organizmu, przyczyniając się do częstego występowania chorób zakaźnych, wpływa na rozwój trądziku, łuszczycy, łojotoku, stanów zapalnych, opóźnia wzrost włosów i paznokci oraz opóźnia procesy regeneracji komórek.

Największe ilości siarki zawierają: czarna rzepa, gorczyca, brukiew, rzodkiew, kalarepa, czosnek, cebula, pokrzywa.

Sód odpowiada za utrzymanie odpowiedniego ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych i równowagi kwasowo-zasadowej. Zapewnia prawidłową czynność nerwów i mięśni, w tym mięśnia serca.

Nadmiar sodu wpływa na podwyższenie ciśnienia tętniczego i może mieć wpływ na choroby naczyniowe, cukrzycę, uszkodzenie nerek, dolegliwości wątroby, podwyższone stężenie cholesterolu oraz uczucie chronicznego zmęczenia.

Niedobór sodu występuje wskutek nadmiernego pocenia się, biegunek i wymiotów. Charakterystyczne objawy niedoboru sodu to pragnienie, a także osłabienie, mdłości i utrata łaknienia.

Źródłem sodu jest sól kuchenna (chlorek sodu), a więc zawierają go niemal wszystkie spożywane pokarmy.

Wanad ma udział w procesach metabolicznych lipidów i tłuszczów. Reguluje gospodarką innych minerałów, głównie sodowo-potasową i wapniowo-magnezową. Odgrywa kluczową rolę w procesach przemiany fosforanów oraz w produkcji erytrocytów.

Nadmiar wanadu jest toksyczny i uszkadza przede wszystkim system nerwowy wywołując psychozę maniakalno-depresyjną. Ma także negatywny wpływ na układ oddechowy i trawienny.

Niedobór wanadu powoduje wzrost stężenia glukozy we krwi oraz sprzyja rozwojowi miażdżycy i cukrzycy.

Źródłem wanadu są wszystkie zielone, świeże warzywa. Spore ilości wanadu znajdują się także w skórce dojrzałych wiśni.

Wapń w organizmie niemalże w całości odkładany jest w kościach i zębach. Rola tego minerału jest niezwykle istotna w każdym wieku, ale szczególnie w procesie kształtowania się tkanki kostnej u dzieci i młodzieży, gdy kości rosną i stają się twardsze. Ponadto wapń odgrywa ważną rolę w krzepnięciu krwi i utrzymywaniu prawidłowej pracy mięśnia sercowego.

Nadmiar wapnia występuje wskutek przedawkowania preparatów wapniowych i może powodować zaparcia, kołatanie serca, a także zwiększone ryzyko infekcji dróg moczowych.

Niedobór wapnia występuje wskutek niskiej zawartości przyswajalnych (organicznych) form tego pierwiastka w pożywieniu z jednej strony, i używania wapnia przez organizm do wydalania produktów przemiany materii z drugiej. Przy niewielkim jego niedoborze, występują skurcze mięśni, uczucie mrowienia i drętwienia w rękach i nogach, bóle w stawach i zwolnienie tętna. W głębokim deficycie wapnia pojawiają się krwotoki, zaburzenia snu, stany lękowe, złamania kości, a u dzieci zaburzenia wzrostu. Niedobór wapnia jest główną przyczyną próchnicy zębów i osteoporozy.

Znaczne ilości organicznego wapnia zawiera surowe mleko wiejskie, sardynki, orzeszki ziemne, orzechy włoskie, nasiona słonecznika i maku, fasola, brokuły, jaja oraz świeże warzywa i owoce.

Obfitym źródłem wapnia są skorupy jaj, najlepiej wiejskich, więc można je stosować w głębokich niedoborach tego pierwiastka.

Przepis: Należy użyć skorupek świeżych, najwyżej 2 - 3 dniowych jaj. Wysoka temperatura powoduje rozpad przyswajalnego organicznego wapnia na nieprzyswajalny wapń nieorganiczny, więc skorupek nie można gotować. W celu usunięcia ewentualnie znajdujących się na nich bakterii salmonelli, skorupki moczymy w 10% roztworze srebra koloidalnego. Do zakręcanego słoika wlewamy 200 ml wody oraz 20 ml srebra koloidalnego, wkładamy skorupki, słoik zakręcamy. Po 2 - 3 godzinach skorupki należy wyjąć, osuszyć na wolnym powietrzu i zmielić w młynku do kawy na proszek, który należy zażywać w ilości ¼ łyżeczki do herbaty dziennie. Sproszkowane skorupki jaj aktywność biologiczną zachowują 2 tygodnie.

Żelazo występuje we krwi jako składnik hemoglobiny – związku przenoszącego tlen z płuc do tkanek. W mięśniach wchodzi ono w skład mioglobiny – czerwonego barwnika mięśni, który odbiera tlen od krwinek czerwonych i wykorzystuje go do pracy mięśni. Żelazo wpływa na proces wzrostu, zwiększa odporność organizmu oraz zapobiega zmęczeniu.

Nadmiar żelaza w organizmie zdarza się wyłącznie w wyniku zabiegów medycznych – częstego przetaczania krwi lub podania żelaza drogą pozajelitową. Nadwyżka żelaza odkłada się w wątrobie, trzustce i innych narządach, wywołując patologiczny stan – hemosyderozę.

Przy odżywianiu zgodnym z zasadami zdrowego odżywiania organizm wchłania z przewodu pokarmowego niespełna 10% żelaza, co w pełni zaspokaja zapotrzebowanie na ten pierwiastek. Reszta żelaza jest wydalana ze stolcem. Jest to kolejny dowód, że w odpowiednio zbilansowanym pożywieniu nie brakuje substancji odżywczych, zaś wszelkie niedobory są wynikiem nieprawidłowego wchłaniania z jednej strony i zwiększenia użycia pewnych substancji do neutralizacji toksyn z drugiej.

Żelazo wchłaniane jest w żołądku, dwunastnicy i początkowym odcinku jelita czczego. Część żelaza jest magazynowana w tkankach jako ferrytyna i hemosyderyna, które stanowią zapasy do odbudowy hemoglobiny, na wypadek utraty krwi.

W tej sytuacji niedobory żelaza w ogóle nie powinny się zdarzać, a jednak się zdarzają, głównie to z trzech powodów:

1. Na niedobory żelaza z powodu niedostatecznej podaży w stanach zwiększonego zapotrzebowania najbardziej narażone są dzieci niejadki, odchudzające się dziewczęta i kobiety w ciąży.
2. Na niedobory żelaza z powodu jego utraty narażone są kobiety mające obfite krwawienia miesiączkowe oraz sportowcy uprawiający sport wyczynowy.
3. Na niedobory żelaza z powodu upośledzonego wchłaniania tego pierwiastka najbardziej narażone są osoby zażywające leki uszkadzające śluzówkę żołądka i dwunastnicy.

Niedobór żelaza wywołuje spaczone łaknienie, czyli apetyt na produkty niezaliczane do pokarmów (jak krochmal, lód, tynk i inne), obniżenie sprawności fizycznej, spadek możliwości koncentracji i sprawności umysłowej, zły nastrój, zmniejszenie odporności na przeziębienia oraz infekcje, zaburzenia rytmu pracy serca.

Wskutek długotrwałego niedoboru żelaza rozwija się niedokrwistość (anemia) objawiająca się ogólnym osłabieniem, bólami głowy, apatią i bladością skóry.

W łatwo przyswajalnej postaci, żelazo znajduje się w nieprzetworzonej żywności pochodzenia zwierzęcego – żółtkach jaj, wątrobie, mięsie (najwięcej wołowym, wieprzowym i baranim), cynadrach, płuckach, kaszance, czarnym salcesonie, a także w czerninie.

W szpinaku, wbrew powszechnie przyjętym mniemaniom, żelazo w dużych ilościach wcale nie występuje. Za to szpinak zawiera duże ilości witaminy B₉, bez której nie jest możliwe powstawanie czerwonych ciałek krwi, w związku z czym niedobór witaminy B₉ wywołuje anemię. Ponieważ powszechnie uważa się, że przyczyną anemii jest wyłącznie niedobór żelaza, a jedzenie szpinaku likwiduje anemię, to wniosek może być tylko jeden – szpinak jest doskonałym źródłem żelaza.

Autor: Józef Słonecki